10 Filosofische dilemma's

In de cursus Tien filosofische dilemma’s worden klassieke wijsgerige vragen in het licht van de moderne wereld bestudeerd. Tegelijkertijd wordt met elk dilemma een onderdeel van de wijsbegeerte in kaart gebracht. Zo krijgen de deelnemers een grondige inleiding tot de belangrijkste thema’s en vragen van de filosofie. Aan de orde komen: het goede leven, de rechtvaardige samenleving, identiteit en cultuur, denken en handelen, geest en lichaam, grenzen van kennis, wetenschap en evolutie, filosofie en techniek, en filosofie en haar geschiedenis. Bij elk onderwerp wordt aangeknoopt bij actuele ontwikkelingen in cultuur, maatschappij en wetenschap.

College 1: Over het goede en het juiste

Om een waardevol leven te kunnen leiden moeten wij zo dicht mogelijk bij onszelf blijven. Het goede leven is een authentiek leven. Maar zijn de handelingen die tot een goed leven leiden ook altijd de juiste handelingen? Zouden wij niet evenzeer rekening moeten houden met onze medemensen, ook als dit onze zelfontplooiing remt? Ethiek gaat over de rechtvaardiging van onze normen en waarden. Een absolute fundering is moeilijk te geven, maar is relativisme automatisch het alternatief?

College 2: De rechtvaardige samenleving

Goederen zijn net zomin gelijkelijk verdeeld als macht. Maar is een gelijke verdeling noodzakelijk om van rechtvaardigheid te kunnen spreken? Of kunnen verdienste en behoefte eveneens bestaande verhoudingen legitimeren? Wie harder werkt dan een ander mag meer verdienen, terwijl degene die hulp nodig heeft juist mag worden ontzien. Maar hoe zit het dan met de verdeling van talent? De kwestie wat een rechtvaardige samenleving is staat centraal in de politieke filosofie.

College 3: Identiteit en cultuur

‘Cultuur’ wordt belangrijk gevonden. Onze rituelen, gebruiken, gewoontes en tradities zijn ons dierbaar. Maar ze kunnen ook benauwend zijn. Ze stellen eisen aan ons gedrag en daarmee begrenzen ze onze vrijheid. In hoeverre wordt mijn identiteit bepaald door de cultuur waarin ik ben opgegroeid? Kan ik worden aangesproken op mijn culturele achtergrond of word ik dan onheus, want niet als individu bejegend? De cultuurfilosofie houdt zich met dit soort dilemma’s bezig.

 College 4: De menselijke aard

Dieren hebben niet dezelfde rechten als mensen. Waarom eigenlijk niet? Welk verschil bestaat er tussen dieren en mensen? Deze vraag naar het verschil tussen mens en dier is tegelijkertijd de veelomvattender vraag van de wijsgerige antropologie: wat typeert de mens en het mens-zijn? In deze tak van de filosofie gaat het over de wezenskenmerken van de mens en de daarbij horende mensbeelden. Wordt de mens gekenmerkt door zijn ratio, cultuur, arbeid of door het feit dat hij opvoedbaar is?

College 5: Lichaam en geest

De neurofilosofie heeft de aloude vraag naar vrijheid en determinisme nieuw leven ingeblazen. Wat is de vrije wil nog waard als ons gedrag alleen bestaat uit reacties op prikkels? Zijn wij verantwoordelijk voor ons gedrag als ‘wij ons brein zijn’? Mentale veroorzaking is een van de fascinerende aspecten van de verhouding tussen lichaam en geest. Een andere kwestie is wat ‘bewustzijn’ nu eigenlijk is. Hebben de neurowetenschappen daar al een antwoord op gevonden of is de zaak fundamenteel onbeslisbaar?

College 6: Over de mogelijkheid van kennis

Het klassieke dilemma ten aanzien van de mogelijkheid van kennis is rationalisme of empirisme. Moeten wij van onze ratio uitgaan omdat onze zintuigen ons toch maar bedriegen of moeten wij ons juist naar de wereld richten omdat alleen via de empirie kennisvermeerdering mogelijk is? Om deze vraag draait het in de epistemologie ofwel de kennisleer. Aan de zijde van de rationalisten vinden wij Descartes, Leibniz en Spinoza; aan de kant van de empiristen staan Locke, Berkeley en Hume.

College 7: Over evolutie en wetenschap

Kunnen we met de huidige kennis uitspraken over de toekomst doen? Er is een opvallende overeenkomst tussen de evolutietheorie en de wetenschapsfilosofie: bij beide staat het oplossen van problemen centraal. De evolutietheorie verklaart de ontwikkeling van organismen uit variaties die gunstig zijn voor de kans op voor de overleving. De wetenschapsfilosofie van Karl Popper verklaart de ontwikkeling van de wetenschap uit ‘trial and error’. Vanzelfsprekend is er ook een verschil: de natuur selecteert niet bewust, wetenschappers wel.

College 8: Technologie en samenleving

De sociale filosofie leert dat onze technische hulpmiddelen net zomin neutraal zijn als wetenschappers waardevrij tegenover de wereld staan. Computers, auto’s en gentechnologie creëren een nieuwe wereld, met nieuwe sociale verhoudingen, nieuwe mensbeelden en nieuwe normen. Maakt de mens zijn leven eenvoudiger met behulp van technische artefacten of wordt hij zelf een product van zijn eigen technologische wereld?

College 9: Taal en werkelijkheid

Schept taal een fictieve wereld of beschrijft zij de werkelijkheid? Idealisten zullen het eerste antwoord geven, realisten het tweede. Het dilemma is hier de vraag of de betekenis van taal in de geest moet worden gezocht of in de overeenstemming met de wereld. Omdat deze kwestie de aard van het denken zelf betreft menen sommige, met name twintigste-eeuwse filosofen dat taalfilosofie het belangrijkste onderdeel van de wijsbegeerte is.

College 10: Filosofie en haar geschiedenis

Filosofen houden zich bezig met vragen van alle tijden. Hoe komt het dat hun antwoorden toch altijd weer tijdgebonden zijn? Anders dan vakken als scheikunde of informatica speelt de eigen geschiedenis een belangrijke rol in de beoefening van de filosofie. Die geschiedenis is een schatkamer vol inzichten en relativeert tegelijkertijd de eigen ideeën. Bovendien is de geschiedenis van de filosofie de motor van het denken: alleen in gesprek met de eeuwen worden we wijzer.

Deelname

Deze cursus wordt in overleg aangeboden bij voldoende aanmeldingen. Bent u zelf geïnteresseerd in deze cursus, of kent u misschien een groep geïnteresseerden? Laat dan hieronder uw gegevens achter.

Cursus 10 Filosofische dilemma's

Schrijf je in voor de blijf op de hoogte!